Szkodniki drewna

Szkodniki techniczne to owady rozwijające się w drewnie. W przeciwieństwie do szkodników fizjologicznych nie powodują one obumierania drzew w lasach, tylko obniżają one w znacznym stopniu wartość użytkową surowca drewnianego. Podejmowano wiele prób, aby wyznaczyć ścisłą granicę pomiędzy szkodnikami technicznymi a fizjologicznymi w celu ułatwienia klasyfikacji szkodliwości gatunków, jednak nie zawsze jest to możliwe, zwłaszcza w odniesieniu do owadów, których larwy potrzebująco dalszego rozwoju przynajmniej w pierwszym okresie swojego życia świeżego kambium. (Kambium jest to tkanka twórcza wtórna, która występuje w postaci komórek merystematycznych w układzie między drewnem a łykiem, u roślin posiadających zdolność do przyrostu wtórnego).

Postacie larwalne owadów żerujących pomiędzy łykiem a drewnem mogą więc być śmiało zaliczone do obydwu grup. Istnieją również owady, których postać dojrzała – imago rozwija się w drewnie, ale może powodować szkody fizjologiczne znacznie poważniejsze niż w przypadku szkód technicznych. Idealnym przykładem tej zależności może być rodzaj chrząszczy należący do rodziny kózkowatych nazywanych żerdziankami.

Owady rozwijające się w lesie to najczęściej szkodniki fizjologiczno-techniczne, zaś owady uszkadzające drewno znajdujące się na składowiskach lub gotowe już wyroby drewniane, wywołują szkody zdecydowanie o charakterze technicznym. Warto pamiętać, że na składowiskach mogą występować szkodniki zawleczone z lasu, jak i szkodniki gotowych wyrobów drewna. 

Rola poszczególnych szkodliwych gatunków owadów zależy od kilku czynników takich jak:

• zdrowotność opadniętego drewna (opadnięte drewno to efekt działalności szkodników technicznych drewna),
• liczba i głębokość sięgania chodników powstałych w drewnie,
• powszechność oraz tendencja do masowego pojawu.

Bez wątpienia szkodniki atakujące drewno zdrowe powodują znacznie poważniejsze szkodny niż, te które rozwijają się w częściowo rozkładającym się, zmurszałym drewnie w lesie. Niepożądane organizmy w drewnie wyrobionym częściowo spróchniałym też stanowią istotą grupę, głównie ze względu na słupy i legary, których przydatność mimo częściowego rozkładu i zagrzybienia można przedłużyć, pozbywając się owadów dodatkowo osłabiających ich strukturę.
Wielkość otworów wylotowy oraz ich kształt na powierzchni drewna lub cechy żerowisk tj. wygryzione tunele i chodniki wewnątrz drewna są niesamowicie ważnym elementem przy rozpoznawaniu gatunku szkodliwego. Szczególnie w odniesieniu do chrząszczy uszkadzających konstrukcje budynku, gdzie trudno jest znaleźć żywe lub martwe osobniki w celu określenia przynależności gatunkowej. W przypadku głębokości chodników wyróżniamy 3 grupy uszkodzeń:

1. Chodniki powierzchniowe. Są one bardzo płytkie, ponieważ sięgają tylko do 2 mm w głąb drewna. Uszkodzenia tego rodzaju są przede wszystkim następstwem żerowania korników, które są szkodnikami fizjologicznymi i nie atakują drewna już przetworzonego! Jeżeli drzewa uszkodzone przez korniki zostaną wcześnie ścięte, otrzymany z nich surowiec będzie w pełni wartościowy. Wyjątkiem w tej grupie jest cetyniec mniejszy (Tomicus minor). Gatunek ten powoduje rozprzestrzenianie się sinizny drewna (wada drewna polegająca na powstawaniu smug oraz różnokształtnych plam o barwie od czarnej do szarej, występujących w drewnie różnych gatunków drzew. Sprawcami sinizny są grzyby – workowce). Szkodnikami fizjologiczno-technicznymi mogą być też larwy niektórych gatunków chrząszczy z rodziny Kózkowatych. Potrzebują on kambium w pierwszym okresie swojego rozwoju. W przypadku, gdy materiał drzewny zostanie okorowany przed wejściem larw w głąb drewna, szkody nie będą dokuczliwe dla użytkowników budowli lub konstrukcji drewnianych.
2. Chodniki płytkie. Sięgają w głąb drewna do 50 mm. W przypadku obróbki tartacznej, częściowo są niwelowane, częściowo pozostają w sortymentach wyrobionych z drewna okrągłego. Następstwem tego rodzaju obróbki są straty w szerokości materiału tartego – obniżenie wartości. Przy skrawaniu obwodowym (łuszczeniu drewna) uszkodzenia powstałe w wyniku działania szkodników przenoszą się na fornir pochodzący z obwodowych partii drewna. Z tego powodu chodniki mają charakter uszkodzeń technicznych.
3. Chodniki głębokie. To takie uszkodzenia, które sięgają powyżej 50 mm i nie zanikają w obróbce, lecz pozostają na sortymentach wyrobionych z drewna okrągłego. Takie ślady obecności szkodnika eliminują bądź drastycznie obniżają przydatność zdatność drewna do celów technicznych w tym budowlanych.

Oprócz głębokości chodników ważna jest również ich liczba w jednej porcji (sztuce) materiału. Ze względu na związek średnicy i liczby chodników przyjmuje się podział uwzględniający wielkość otworów zauważalnych na powierzchni drewna. Podział ten nie jest ścisły i zależy od wielkości owada wygryzającego otwory. W przypadku trzpienników lub ryteli w obrębie jednego gatunku można spotkać małe i duże otwory. Podobna sytuacja występuje u miazgowców i kołatków, najpowszechniejszych szkodników drewna przerobionego suchego.

W podziale opartym na wielkości otworów wyróżniono następujące 2 grypy:

1. Otwory małe, okrągłe o średnicy 3 mm. Ponieważ cały cykl rozwojowy owadów wygryzających małe otwory wylotowe może przebiegać na składowiskach surowca drzewnego, wiele z nich może występować również w gotowych wyrobach oraz materiałach tartych. Owady charakteryzujące się wygryzaniem takich niewielkich otworów, występują masowo, często wywołując całkowite zniszczenie drewna.
2. Otwory duże okrągłe lub owalne o średnicy powyżej 3 mm. Szkodniki zaliczane do tej grupy żyją głównie w lasach, a liczba wytworzonych przez nie otworów jest mniejsza niż w przypadku pierwszej grupy owadów tego podziału. Duże, głębokie, ale przede wszystkim występujące pojedynczo chodniki można z łatwością usunąć podczas obróbki drewna. Oczywiście drewno gęsto opadnięte okrągłe, przy masowym występowaniu ksylofaga (szkodnik odżywiający się drewnem) w lesie daje tarcicę najniższej jakości, a w ekstremalnych przypadkach nadaje się ono wyłącznie na opał lub przerób chemiczny.

   Warto zwrócić uwagę, że niektóre gatunki owadów nie wszędzie są pospolite, w pewnych jednak okolicznościach mają tendencję do masowych pojawów i mogą wyrządzać duże szkody. Przykładami takich organizmów są miazgowce i żerdzianki. Żerdzianki to szkodniki bytujące w elementach cienkich drewnianych z jednej strony jest to gatunek o znaczeniu marginalnym, a z drugiej stanowi problem ponieważ jest wektorem węgorka sosnowca nicienia, znajdującego się na liście kwarantannowej, podlegającego obowiązkowi zwalczania.

   Ze względów gospodarczych ważną cechą szkodników drewna jest to czy są one organizmami monofagicznymi czy polifagicznymi. (monofagi mają wąski zakres żywicieli, najczęściej 1 gatunek drzew; polifagi moją znacznie szersze upodobania, co do drzew żywicieli). Polifagiczne szkodniki są zdecydowanie bardziej niebezpiecznie, ponieważ istnieje w ich przypadku większe prawdopodobieństwo opanowania wszystkich składowanych rodzajów drewna.

Przyczyny nasilenia wzrostu szkód wyrządzanych przez szkodniki techniczne drewna.

Bezpośrednia, pierwotna przyczyna masowego występowania szkodników technicznych drewna to przede wszystkim nieprzestrzeganie zasad higieny lasu i w składach drewna, zaniedbanie trzebieży, złe zabezpieczanie i przetrzymywanie surowca w lasach oraz niepoprawnie przeprowadzone żywicowanie drzew. Obecny problem ze wzrostem szkód wywołanych przez szkodniki w wyrobach drewnianych, konstrukcjach, budowlach itp. nie powstał gwałtownie, lecz jest wynikiem stopniowego wzrostu przez długi okres czasu. Szkodniki techniczne występują masowo jeszcze w lesie i to właśnie z lasu przedostają się na składy drewna. Nikt nie zwraca uwagi na dobry stan drzew, ponieważ jest to nieopłacalne tak samo jak doglądanie składów drewna. Wynika to z ceny surowca nieprzetworzonego. Jest on dużo tańszy niż przetworzone, gotowe już elementy drewniane. Gdyby dobra praktyka ochrony drzew w lasach i drewna w składach była opłacalna to problem ze szkodliwymi owadami byłby ograniczany już na początkowym etapie obróbki drewna.
Ponad to coraz większy niedostatek drewna wiąże się z koniecznością zmniejszania przekrojów poprzecznych niektórych elementów budowlanych. Dla przykładu w XVII wieku średnia grubość belek w ścianach domostw wynosiła 16-17 cm, obecnie spadła ona do zaledwie 7-9 cm . Następstwem takiej praktyki jest wyrób słupów, bali czy belek z drewna pochodzącego z młodszych drzew. Drewno młode posiada dużą zawartość bielu. W części bielastej największy udział stanowi białko, najcenniejsze źródło odżywcze dla owadów.
Dlatego staje się ono szczególnie podatne na żer szkodników, a w szczególności spuszczela zwyczajnego (Hylotrupes bajulus) – jednego z najgroźniejszych szkodników technicznych w Polsce.
Niedostatek drewna jest również bezpośrednią przyczyną zmiany kształtu przekroju różnych elementów. Niegdyś domy były budowane z połowizn lub okrąglaków ze ściętymi płaszczyznami podstaw. Dzięki takiej konstrukcji budowle były w stanie przetrwać całkowite zniszczenie bielu drewna i znieść żer spuszczela. Natomiast obecnie wznoszone konstrukcje z bali o prostokątnym przekroju, co w dzisiejszych czasach jest powszechne, mogą zawalać się w wyniku znacznego zniszczenia przez larwy części bielastej. Dlatego tak ważne jest zwalczanie szkodników drewna w domach mieszkalnych lub budowlach użyteczności publicznej.
Dość częstą praktyką jest również wznoszenie nowych domów ze zdezynsekowanych elementów drewnianych pochodzących rozbiórek starych budynków. Wystarczy, że proces dezynsekcyjny nie będzie przeprowadzony starannie, tym samym możemy sobie wprowadzić szkodniki do nowo powstałej budowli.

Proces obróbki wpływa także na podatność drewna na ataki ze strony szkodników. Jeżeli powierzchnia elementów drewnianych zostanie dobrze wygładzona i spuszczel złoży na niej jaja, to większość młodych larw ginie, bo nie może wgryźć się w głąb drewna. W momencie, gdy na powierzchni drewnianej pozostaną poszarpane włókna i różnego rodzaju szorstkie powierzchnie, tworzą się wówczas dogodne warunki dla larw do dalszego rozwoju. Dodatkowo belki o szorstkiej powierzchni dużo łatwiej pochłaniają wilgoć. Wystarczy okresowe podwyższenie wilgotności i znów stworzone zostają doskonałe warunki rozwojowe dla stadiów larwalnych szkodników.

Wprowadzenie niegdyś drzewostanów sosnowych w miejsce liściastych oraz prześwietlenia lasów miało wpływ na polepszenie warunków rozwojowych szkodników drewna. W obydwu przytoczonych przykładach owe polepszenie warunków bytowania owadów szkodliwych wiąże się z powiększeniem słoi rocznych, których cechą jest bogate w białko, drewno wczesne. Rozwój spuszczela pospolitego w drewnie o takich parametrach jest znacznie szybszy. Przy takich dogodnych warunkach larwy tego szkodnika wyróżniają się dodatkowo małą śmiertelnością. Skrócenie okresu rozwojowego kolejnych pokoleń oraz niska śmiertelność osobników sprzyja namnożeniu się larw w drewnie, co skutkuje przyśpieszonym tempem jego niszczenia.

Bezwzględnie należy pamiętać o zabiegach chroniących drewno. W chwili gdy zauważymy w elementach drewnianych w naszych domach różnego rodzaju otworki lub słyszymy kołatanie, chrobotanie bądź inne dziwne odgłosy, należy zwrócić uwagę czy nie mamy do czynienia ze szkodnikami „zjadającymi” nasz dom.